De 77e editie van het Holland Festival opent op donderdag 6 juni met het bijzondere programma Rite of Spring in de Gashouder. De voorstelling begint met Music in Common Time van Caroline Shaw met filmbeelden van Christiane Jatahy. Vervolgens klinkt Stravinsky’s iconische Le Sacre du printemps, met een film van Evangelía Kranióti. Beide werken worden uitgevoerd door het Radio Filharmonisch Orkest, in het eerste deel samen met Cappella Amsterdam, onder leiding van dirigent Karina Canellakis.
De openingsavond zet daarmee meteen de toon voor het programma met allerlei elementen en thema’s die later in het festival terugkeren. Het festivalprogramma is mede door de inbreng en inspiratie van de Braziliaanse theater- en filmmaker Christiane Jatahy tot stand gekomen. Zij is de associate artist van dit jaar. In 2022 ontving zij tijdens de Biënnale van Venetië de prestigieuze Golden Lion for Lifetime Achievement in Theatre. Twee keer eerder stond zij in het Holland Festival.
Sinds 2019 werkt het Holland Festival met veel plezier jaarlijks met een (of twee) wisselende associate artists. De associate artist vertegenwoordigt de stem van de maker, is een bron van inspiratie en onze gesprekspartner voor ruim een jaar. Door een aantal werken – nieuw en oud - van de associate artist in het festival te presenteren, maakt het publiek kennis met het oeuvre en het ‘universum’ van deze maker. De dialoog met de associate artist leidt weer tot verdere keuzes voor andere artiesten en voorstellingen, die vaak niet eerder in Nederland te zien waren. 
What is really happening?
Vorig jaar, met associate artist Anohni, was de overkoepelende vraag in het festival: What is really happening? Ook Jatahy houdt zich met deze vraagstelling bezig. Met name ten aanzien van de Braziliaanse maatschappij die zij in al zijn complexiteit vaak als onderwerp neemt, en waarbij ze met haar scherpe en kritische blik bestaande mechanismes onder de loep neemt. De vorm die zij hiervoor kiest, heeft alles te maken met haar achtergrond, als schrijver, filmmaker, en regisseur. Zij neemt een literair werk – een klassieker als bijvoorbeeld Hamlet - of documentaire als uitgangspunt en maakt daar nieuwe actuele verhalen van, waarin ze van alles aan de kaak stelt. Onderwijl speelt ze ook met het perspectief van de toeschouwer: is het feit of fictie, waar kijk ik nu naar en wie bepaalt eigenlijk wat ik zie?
Crossings
Jatahy vat de essentie van haar werk samen in het Portugese woord ‘cruzando’, of 'crossings' in het Engels: het kruisen van wegen, het kruispunt waar de ontmoeting van mensen, denkbeelden en ideeën ontstaat, de dwarsstraat met zijn vele vertakkingen, maar ook de oversteek naar een andere plek. En zelfs in de betekenis (en het aankaarten van) het overschrijden van grenzen. Het festival bestaat uit vele kruispunten, daar waar thema’s overlappen, waar lijntjes tussen voorstellingen te trekken zijn, waar de ene dwarsstraat leidt tot een andere. Om je enigszins wegwijs te maken in de opbouw en samenhang van dit festival licht ik een aantal thema’s uit.
Thuis
Zo is daar het begrip 'thuis'. Waar is mijn thuis, wat noem ik mijn thuis? Wat als mijn wieg ergens anders stond dan waar ik nu leef? Wat als de taal waarin ik spreek anders is dan de taal waarin ik droom. Met welk thuis identificeer ik mij eigenlijk?
Het is een actueel onderwerp: zeker in een stad als Amsterdam, waar het bijna onmogelijk is een huis te kunnen huren, laat staan te kopen, en waar zoveel mensen van verschillende nationaliteiten en achtergronden een thuis vinden. Thuis is zoveel meer dan een dak boven je hoofd, het hebben van een thuis betekent ook veiligheid, erkenning, door kunnen gaan met leven.... Het project waar we samen met Christiane Jatahy de stad in trekken en in gesprek gaan met bewoners en kunstenaars over het begrip 'thuis' heeft dan ook de titel Crossings meegekregen.
Een heel andere invulling van dit onderwerp geeft Georg Friedrich Haas in Vergiftigde tijden. Hij gaat daar in gesprek over zijn autobiografie en hoe hij loskwam van het nazi-gedachtegoed van zijn Oostenrijkse familie, waarbij de muziek zijn ontsnapping vormde. Zijn grootschalige en fenomenale werk 11.000 Saiten is te horen in de Gashouder, met Klangforum Wien en 50 piano’s.
Thuis - de politieke, economische en culturele werkelijkheid
Thuis, in een groter verband, gaat ook over het systeem waar we in opgroeien: de politieke, economische en culturele werkelijkheid en historische omstandigheden die ons hebben gevormd. Zo brengt de Braziliaanse theatermaker Clayton Nascimento de met prijzen overladen solovoorstelling Macacos naar Amsterdam, een protest-monoloog waarin hij het onbestrafte, systemische geweld tegen zwarte mensen in Brazilië aankaart. Het is voor het eerst dat deze voorstelling buiten Brazilië wordt gespeeld.
Thuis - het samenspel van normen en waarden
Thuis kan je ook zien in het licht van een hogere maatschappelijke orde, het samenspel van normen en waarden, een set regels waar we aan moeten voldoen, om zo de orde te behouden. Maar wat als deze regels overtreden worden? Of bevraagd? Wat als de harmonie doorbroken wordt? Het handelsmerk van Forced Entertainment, het Engelse collectief dat dit jaar haar 40-jarig jubileum viert én in het festival debuteert, is het tonen van de absurditeit van ons bestaan door het systeem op sceptische wijze te observeren, inclusief de taal die we daarvoor gebruiken. Hun nieuwste voorstelling heet Signal to Noise. 
Wie ons eveneens uit onze comfortzone weet te trekken is de Nederlandse theatermaker Dries Verhoeven. In zijn levende installatie Alles moet weg stelt hij de vraag: heb jij wel eens iets ‘vergeten’ af te rekenen bij de zelfkassa? Sisyphe van de Canadese kunstenaar Victor Pilon is een 12 dagen durende performance-marathon, geïnspireerd op het filosofische essay De mythe van Sisyphus van Albert Camus, waarin hij een enorme berg zand verplaatst in een theatrale setting, om de absurditeit van het bestaan te vatten.
Identiteit
In het verlengde van ‘mijn lichaam is mijn huis’, speelt identiteit een grote rol in het aankomend festival. Een van de belangrijkste en gedurfde dansgezelschappen van Brazilië, Grupo Cena 11, brengt de energieke voorstelling Eu não sou só eu em mim (‘Ik ben niet alleen ik in mijzelf’) waarin identiteit en uniciteit in de Braziliaanse maatschappij worden bevraagd en bevestigd door middel van dans, technologie en filosofie. Het is voor het eerst dat Grupo Cena 11 in Nederland opgtreedt. Ook in de voorstelling The Romeo van choreograaf Trajal Harrell speelt identiteit een grote rol. The Romeo is een universele dans, een historische reis die ons door generaties en culturen voert, maar zonder precieze data.
The Faggots and Their Friends Between Revolutions is een muziektheater-voorstelling gebaseerd op het gelijknamige cultboek van Larry Mitchell en Ned Asta uit 1977. In deze muzikale versie van componist Philip Venables en regisseur Ted Huffman wordt de oorspronkelijke tekst verwerkt tot een caleidoscopische reis waarbij muziek en storytelling in elkaar overlopen. Ze creëren een wereld die een scherpe kritiek vormt op het hedendaags kapitalisme, assimilatie en het patriarchaat, waarin radicale verandering niet kan uitblijven.
Samen met de Hartwig Art Foundation presenteren we Carmen van Bizet, waarbij regisseur Wu Tsang de piste van Carré omtovert tot een stierenvechtersarena. 
Wisselende perspectieven
En dan is er nog de connectie tussen theater en film, fictie en realiteit en het spelen met het perspectief van de toeschouwer. Voor Christiane Jatahy is het combineren van theater met camera’s en film een natuurlijke manier van werken, want zo ziet zij de wereld. Deze verbinding tussen fictie en realiteit, aan de hand van verschillende bronnen, vertaalt naar de podiumkunsten, is ook in andere voorstellingen te zien, zoals in de persoonlijke vertelling Stabat Mater van Janaina Leite met haar moeder. Of bij Tiago Rodrigues, die aan de hand van interviews met hulpverleners de indrukwekkende en actuele voorstelling Dans la mesure de l‘ímpossible maakte. En in de voorstelling The Second Woman volgt de camera 24 uur lang actrice Georgina Verbaan met een steeds wisselende tegenspeler, in dezelfde setting, bij steeds dezelfde break-upscene, in een hallucinante theater en filmervaring.
Nederlandse makers
Er staan ook Nederlandse makers in het festival, zoals HARDKOOR, een samenwerking van Naomi Velissariou met het Nederlands Kamerkoor en Theater Utrecht en de nieuwste voorstelling ALFA van Wunderbaum. Ruben van Leer en Boris Acket zijn de beeldmakers in The Bird of a Thousand Voices. Metropole Strings speelt samen met Victor Araújo in Levaguiã Terê en Asko|Schönberg treedt op in Mutability met de muziek van 12 componisten, waarvan een aantal Nederlandse. Andy Moor van de legendarische band The Ex treedt op met de Braziliaanse formatie Meta Meta in de voorstelling Limite. We werken samen met 4 conservatoria om 50 pianisten uit te nodigen mee te doen in de voorstelling 11.000 Saiten van Georg Friedrich Haas, en tonen het werk van de beeldend kunstenaars Emma van der Put en Kwinnie Lê in Frascati. Het Nationale Ballet danst de Stravinsky Sprookjes, en De Nationale Opera voert samen met het Koninklijk Concertgebouw Orkest de opera Fidelio op. Georgina Verbaan speelt in de theatermarathon The Second Woman 100 keer dezelfde break-up scène met 100 voor haar onbekende tegenspelers.
Routes
Om gemakkelijk door het programma te navigeren, hebben we een aantal routes uitgewerkt: Brazil Today, HF Nightlife, HF at the movies en My first Holland Festival.
Festivalweekends
We hebben extra aandacht besteed aan de vier weekends in het festival met allerlei verdiepende programma’s. In het weekend na de 
openingsvoorstelling Rite of Spring zijn er vijf premières en een clubavond in Lofi. Het tweede festivalweekend start met An Unapologetic Night Out met het queer choir, een pubquizz, optredens en bijzondere cocktails. Het derde weekend speelt zich af in Frascati met allerlei verdiepende activiteiten en optredens, inclusief een dansfeest . We sluiten het festival af met de must-see 24-uur theatermarathon The Second Woman.
En dan nog even dit
In de wereld is er zoveel gaande: de voortdurende oorlog in Oekraïne, het verschrikkelijke conflict tussen Israël en Hamas en de wanhopige situatie voor de mensen in Gaza. We nemen nog altijd onvoldoende verantwoordelijkheid voor de planeet, niet iedereen leeft in vrijheid, krijgt onderwijs of heeft überhaupt te eten. Er is sprake van steeds groter wordende ongelijkheid, ook in Nederland. De politieke realiteit lijkt niet gunstig voor de kunsten. Bezuinigingen hangen in de lucht, maar intussen verkeren we met z’n allen in een soort limbo. Kunstenaars bezien de wereld om hen heen en maken kunst. Beschouwend, activistisch, confronterend, contemplatief, onderzoekend, ontroerend mooi. Juist in deze roerige tijden van intolerantie en onbegrip vinden wij het belangrijk om de complexiteit van de wereld, door de ogen van de kunstenaars, op het podium te laten zien, in een omgeving waar dat kan en mag, in een ongebreidelde vrijheid, met originaliteit en onmetelijke verbeelding.
In het Holland Festival staat de artistieke visie van de makers altijd voorop. Zij observeren, reflecteren of nemen stelling in de snel veranderende wereld. Wij zoeken nadrukkelijk naar werk uit álle delen van de wereld en makers die komen uit gemarginaliseerde gemeenschappen (of ermee werken) en die de grenzen van onze kijk op kunst verbreden. Juist de confrontatie hiermee draagt bij aan het creëren van een intermenselijk en intercultureel bewustzijn, met als doel te begrijpen of omarmen wat ons onderscheidt. Dat is onze visie en wat het team van het Holland Festival dagelijks motiveert, dat is wat ons verbindt en wat zorgt voor een waardevolle ervaring in juni, waarin we samen grensverleggende internationale podiumkunsten vieren.
Emily Ansenk, directeur Holland Festival
mede namens Kasia Torz, programmamanager Theater en Dans, Jochem Valkenburg, programmamanager Muziek en Muziektheater en Katinka Enkhuizen, programmeur