11.000 Saiten

Bij deze voorstelling organiseren we een rondleiding voor Governors, Hartsvrienden en Partners. Steun het Holland Festival en beleef meer!

Een gordel van pianokasten  

Voor Georg Friedrich Haas (Graz, 1953) moet deze compositieopdracht een hemels geschenk zijn geweest. Te kunnen beschikken over vijftig piano’s – plús de geweldige musici van ensemble Klangforum Wien, met wie hij door de jaren heen een bijzondere band heeft opgebouwd. In augustus 2023 beleefde 11.000 Saiten (‘11.000 snaren’) met groot succes zijn wereldpremière op Bolzano Festival Bozen in Italië. En dat in de maand waarin Haas zijn zeventigste verjaardag vierde. Met dit prikkelende project boort hij een ongehoorde klankrijkdom aan met een intensiteit van haast buitenaardse proporties. De specialist in microtonaliteit kon zich volledig uitleven. 

In kleine stapjes ‘verstemd’ 

Om te beginnen zijn daar de fysieke omvang en de opstelling van de instrumenten – ze maken van 11.000 Saiten, nog afgezien van de logistieke uitdagingen, een ontzagwekkende onderneming. Een cirkel van vijftig piano’s vormt de basis: een gordel van pianokasten, zwart-witte toetsen en bespelers waarbinnen zowel het publiek als de musici van Klangforum Wien plaatsnemen. Hier is het traditionele pianoconcert tot in het absurde opgeblazen en door de mangel gehaald. Dan de stemming. Elke piano is op zichzelf zuiver gestemd, maar ten opzichte van elkaar zijn ze in kleine stapjes ‘verstemd’, met één-vijftigste van een halve toon.  

Dit bonte arsenaal geeft de Oostenrijkse componist de beschikking over een eindeloos palet aan klankkleuren, dynamische verschillen en ruimtelijkheid waarvan hij gretig gebruikmaakt. Haas trakteert zijn publiek op een luisterervaring die zijn gelijke niet kent. Met zijn emotionele gelaagdheid en beeldende kracht nodigt 11.000 Saiten uit tot vrij associëren met klankwerelden binnen en buiten de muziekgeschiedenis. Het ene moment komt uit fijnzinnig ensemblespel een ijzingwekkend lieflijk melodisch pianomotief bovendrijven, het volgende moment openbaart zich een machtig brullend mythisch wezen – of, wie zal het zeggen, een met donderend geraas opstijgend ruimteschip. Kenmerkend voor de hand van Haas: met een fysiek instrumentarium weet hij soundscapes te produceren die kunnen wedijveren met de geraffineerdste elektronische klanksynthese en tegelijkertijd van een compleet andere orde zijn. Die kwaliteit wil weleens tot verwarring leiden. Zo vertrouwde een toehoorder Haas na de wereldpremière in Bolzano toe dat hij 11.000 Saiten weliswaar een verbluffend werk vond, maar dat de elektronica wel wat overheersend was geweest. Terwijl er geen elektronica aan te pas komt! 

 
Hailun 

De oorsprong van het stuk ligt in Ningbo in China. Daar bezocht Peter Paul Kainrath, intendant van Klangforum Wien, de pianofabriek van Hailun. Elke piano wordt daar eerst 24 uur machinaal bespeeld voordat hij de fabriek mag verlaten. Kainrath hoorde honderd ongestemde piano’s tegelijk spelen en dacht meteen aan Haas en zijn voorliefde voor microtonale klankstapelingen – meerstemmigheid dus waarin niet de traditionele halve toon (die tussen de witte en de zwarte toets op de piano) en zelfs niet de kwarttoon als kleinste toonafstand geldt. De reactie van Haas: ‘Dit is echt zo’n krankzinnig idee. Dan kun je niet anders dan ja zeggen.’  

Hyena met Mollena Willams-Haas 

Haas geldt als een betrokken kunstenaar die zichzelf en zijn werk de laatste jaren steeds meer binnen de sociale en politieke werkelijkheid plaatst. Zijn vorige bijdrage aan het Holland Festival, in 2018, eveneens met Klangforum Wien, had een wel heel persoonlijke lading en aanleiding. Voor Hyena, een indrukwekkende, hallucinante compositie, werkte hij voor het eerst samen met zijn echtgenote Mollena Willams-Haas, die als verteller verslag deed van haar gevecht tegen alcoholisme en het afkicken van de drank. 

Haas componeerde 11.000 Saiten in een periode in zijn leven waarin hij zich naar eigen zeggen meer dan ooit bevrijd voelt van de lasten van zijn verleden. Zijn verhuizing naar New York in 2013 en zijn huwelijk met Williams hebben daar in belangrijke mate aan bijgedragen. In het Holland Festival wordt hij op 18 juni in De Balie geïnterviewd over zijn boek Durch vergiftete Zeiten (2022). Hierin doet hij uitgebreid verslag van zijn beladen familiegeschiedenis. Zijn ouders en grootouders waren overtuigde nazi’s. Ook na de Tweede Wereldoorlog bleven ze trouw aan Hitlers gedachtengoed, waarmee ze de jonge Georg indoctrineerden. Eveneens vrijuit spreekt hij tegenwoordig over BDSM, zijn seksuele voorkeur waarvoor hij zich een groot deel van zijn leven schaamde. In dat licht valt de titel 11.000 Saiten, die op de eerste plaats verwijst naar het aantal pianosnaren van het vijftigkoppige pianobeest, ook te lezen als een knipoog naar de groteske, pornografische novelle Elfduizend roeden van Guillaume Apollinaire. 

Exploratorium 

De circa zestig pianisten die tijdens de twee uitvoeringen van 11.000 Saiten aantreden, zijn studenten van de conservatoria in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag. Onder de vlag ‘exploratorium’ gaat het Holland Festival de komende jaren meerdere projecten presenteren waarin conservatoriumstudenten samenwerken met internationale makers, zodat zij ervaring kunnen opdoen buiten de alledaagse praktijk en hun muzikale horizon kunnen verbreden. De titel is ontleend aan een lezing van Karlheinz Stockhausen, waarin hij betoogde dat conservatoria zich meer op het exploreren van nieuwe klankwerelden zouden moeten richten dan op het conserveren van ‘oude’ muziek. Eerder vonden zulke samenwerkingen al incidenteel plaats, zoals bijvoorbeeld in aus LICHT (2019) en Indra's Net (2023), maar ze krijgen nu een structureel vervolg, met 11.000 Saiten als eerste wapenfeit.