Met Virtual Reality-opera ‘From Dust’ keert Michel van de Aa terug op het Holland Festival. In een stofwolk van partikels verdwijnen en verschijnen de zes zangeressen van het Sjaella-ensemble als dubbelgangers en alter ego’s van elkaar. Met behulp van AI worden de gebeurtenissen bovendien afgestemd op de reacties van de toeschouwer en worden zo de grenzen tussen identiteit en realiteit afgetast.
Michel van der Aa
12-29 juni
Muziekgebouw
Surrealistische landschappen. Eindeloze wandelingen door mistflarden waarin zangeressen verschijnen en weer verdwijnen. Zijn ze dezelfde vrouw, of valt ze, net als de partikelwolken waaruit ze is opgebouwd in talloze alter-ego’s uiteen? Ze leiden je door een zwaartekracht tartend droomlandschap waarboven eindeloze architecturen torenen die wel ontworpen lijken door Salvador Dali, maar waar je ook je eigen herinneringen in terug kunt zien.
"Mijn interesse in dubbelgangers en alter-ego’s zie je eigenlijk in al mijn werk terug," zegt componist Michel van der Aa wiens droomachtige en bijna plotloze virtual reality opera From Dust te zien is tijdens het Holland Festival van 2025. De eerste vertoningen vonden plaats in december 2024 op de Immersive Tech Week in De Doelen in Rotterdam; en mei 2025 werd het werk onderscheiden met de hoofdprijs van de Immersive Competition van het filmfestival van Cannes. Terugkerende bezoekers van het Holland Festival herinneren zich vast nog zijn vorige VR-opera Eight uit 2019 waarin je in omgekeerde volgorde kennis maakte met diverse stadia uit een vrouwenleven, van ouder naar jong.
In de vrouwfiguren in From Dust kun je de zes zangeressen van het Duitse vocale ensemble Sjaella herkennen. "Hun verschijningsvormen en zanglijnen zijn heel losjes gebaseerd op de Big Five persoonlijkheidstheorie die vijf persoonlijkheidskenmerken onderscheidt", vertelt Van der Aa: "Is iemand extravert of introvert, en in welke mate staat iemand open voor nieuwe ervaringen, is iemand vriendelijk, zorgvuldig en emotionele stabiel?"
Die zesstemmige vocalen en die vijf persoonlijkheidstypen waren ook de leidraad bij het schrijven van de muziek, die zowel poppy als elektronisch of abstract kan zijn. En waarvan “de kleur kan veranderen” door de weg die de toeschouwer door het werk aflegt. Die invloed van de toeschouwer op het verhaal is de afgelopen jaren steeds belangrijker voor hem geworden. "Tijdens het maken van Eight ontdekte ik dat wat ik misschien nog wel het meest te gek aan VR en als die andere immersieve media-ervaringen vind, is dat het publiek eigenlijk de protagonist van het werk is. En daar wilde ik nog wel een stap verder in gaan. Vandaar dat we in deze nieuwe ervaring artificiële intelligentie gebruiken om de muziek, de beelden, geluiden en gebeurtenissen zo goed mogelijk op de toeschouwer af te stemmen. Ik wilde dat die noodzakelijk werd voor het verhaal."
Verlegenheid, ontroering, intimiteit
Zonder van tevoren al te veel te verklappen komt het erop neer dat tijdens een voorbereidend onboardingsgesprek, de bezoeker een aantal vragen moet beantwoorden en visuele beschrijvingen geven, waarvan een AI vervolgens in bijna real time een eigen versie creëert van een van de twaalf versies van de verhaalplattegrond van het narratief. Het resultaat: "Een gepersonaliseerde opera, die heel erg over jou gaat." De zes avatars van de zangeressen van Sjaella nodigen je zodra je de VR-headset hebt opgezet en de ervaring is begonnen uit om nog dieper met het werk te interacteren: “Ze kijken je aan, volgen je met hun ogen als je beweegt. Je kunt dingen aanraken, bespelen. De wereld is er een ‘van stof’, een fluïde deeltjeswolk waarin door aanraking en beweging als het ware steeds weer nieuwe verhaallijnen geactiveerd kunnen worden.”
Zijn doel was dat ze je zouden meenemen op een reis. "Wanneer heb je nou het gevoel dat zangers speciaal voor jou lijken te zingen? Dat is het hart van de voorstelling. En brengt van alles teweeg. Verlegenheid, ontroering, intimiteit." Over het technische en muzikale onderzoek wat hij met From Dust heeft willen doen is, zegt hij: "Hoe kun je een mensenfiguur maken tot wie je je kunt verhouden zonder dat het uncanny of te abstract wordt?"
Hij ontdekte Sjaella op een dag toevallig. "Ik geloof dat ik ze in een YouTube-video Purcell hoorde zingen en was er meteen door gegrepen. Zij zingen al sinds hun tienerjaren samen, en het klinkt soms alsof ze uit een mond zingen. Dat was precies waar ik naar op zoek was." Samen met zijn vaste dramaturg Madelon Kooijman zocht hij teksten van vrouwelijke dichters als Emily Dickinson, Sylvia Plath, Ada Limón, Louise Bogan, en Ingrid Jonker uit, die ze herschreven tot vijf abstracte zangteksten over flux en wording, en de zoektocht naar wie de mens is in een wereld waarin alles stroomt en ongrijpbaar lijkt. "En Fernando Pessoa natuurlijk, de godfather van de heteroniemen, die allemaal afsplitsingen van hemzelf waren en soms zelfs met elkaar in gesprek gingen."
Zijn interesse in dubbelgangers gaat verder dan allen maar spiegelbeelden, alternatieve versies of afsplitsingen van een persoon: "Het is voor mij een manier om in het hoofd van een hoofdpersonage te komen en een interne dialoog vorm te geven. Soms doe ik dat door samples te gebruiken en die te mixen met iets wat er tegelijkertijd live wordt gespeeld. Zo kom je als het ware in de monologue interieur van geluiden en muziek terecht. Maar het kan ook meer gepersonifieerd. In mijn eerste multimediaopera One (2002) zingt Barbara Hannigan een duet met een alter ego in een video, die haar gedachten en muzikale zinnen afmaakte. Mijn laatste filmopera Upload (2021) gaat over een man die een digitale upload van zichzelf laat maken."
De wereld van VR als protagonist
"Ik ben altijd bezig met de vraag hoe techniek ons leven beïnvloedt en wat dat met ons als mens doet. Maar wat ik tijdens het maken van From Dust ook ontdekte: we moeten techniek niet gebruiken om ons leven te kopiëren. Eigenlijk is virtual unreality veel interessanter dan realisme. Dingen maken die in het echte leven niet kunnen. Daarmee wordt ook de wereld van VR een protagonist, en gaat het erom hoe je je voelt tijdens die wandeling, in die ruimtes waar de gewone natuurwetten niet helemaal lijken te werken."
"Ik stel bij elke digitale techniek die ik gebruik ook ethische vragen. Soms heb ik ook niet alle antwoorden. Door artificiële intelligentie hebben we de ervaring in From Dust persoonlijk en individueler kunnen maken, maar dat ging niet zonder ons eerst af te vragen wat dat voor de privacy van de bezoekers zou beteken. Toen hebben we een systeem ontwikkeld dat we lokaal kunnen draaien, en waarvan de data na afloop automatisch wordt gedelete en dus wat helemaal los staat van de grote Amerikaanse big tech-bedrijven. Hetzelfde geldt voor het energiegebruik van de AI. Het is voor mij heel belangrijk om ook naar deze tools te kijken vanuit het oogpunt van privacy en klimaat."
Zijn volgende filmopera is alweer in de maak. Theory of Flames moet volgend jaar in première gaan en raakt thema’s aan als de vluchtigheid van informatie en complottheorieën. Technologie is ook nu weer het verbindende thema tussen mens en ervaring: "Er zijn nu heel veel mensen die de wereld vanachter hun computerscherm bekijken, en dat doet mij dan weer denken aan Pessoa, die het liefste van achter zijn raam naar de mensen op straat keek. Het via denkkracht deelnemen aan de wereld is iets waarvan zowel de positieve als de negatieve kanten me enorm triggeren en inspireren. Dat gaat ook over dromen en de vraag of je aan de moderne mediatechnologie nog wel kunt ontsnappen. Elke leuke bar op elk afgelegen eiland is op Maps te vinden. Terwijl ze vroeger gewoon draken tekenden op de landkaarten van zeeën die ze nog nooit bevaren hadden. Misschien zou je wel kunnen zeggen dat ik in al mijn werk naar dat escapisme zoek."
-
Dana Linssen is filosoof en schrijver. Ze is filmjournalist voor NRC en docent film aan ArtEZ en de HKU.